Kilka słów o wsi niespokojnej, czyli wojna niemiecko-polska i szczęśliwe (?) zakończenie.

Bolesław Prus, Placówka [w:] Wybór Pism t.4, Warszawa 1974

No dobrze, wróćmy do pana Prusa, a konkretnie do jego znanej powieści „Placówka”. Znanej kiedyś chyba nawet z lektur szkolnych, ale kiedy to było... I jak zawsze, moje pierwsze i najważniejsze pytanie brzmi: czy to się da czytać? 

Ku mojemu zaskoczeniu: tak!

Skąd to zaskoczenie? „Placówkę”, oczywiście, czytałam dawno, daaawno temu i muszę przyznać, że w porównaniu z innymi „krótszymi” utworami Prusa, taki jak np. moja ulubiona „Omyłka”, ten konkretny tekst jakoś nie utkwił mi w pamięci. Owszem, zapamiętałam co pewnie pamiętają wszyscy, co choćby trochę interesują się polską literaturą klasyczną. Oto Józef Ślimak i jego rodzina, niewinne dzieci natury, żyją sobie i gospodarzą w bliżej niezidentyfikowanej wsi na terenie zaboru rosyjskiego. Ich gospodarstwo i pola znajdują się jakby w połowie drogi między wsią, a dworem – z tego wynikną później po części jego problemy. Pewnego dnia pojawiają się Źli Ludzie – emigranci z Niemiec. Lokalny dziedzic, który, jak to zwykle u Prusa, już od dawna nie pamięta o swoich obowiązkach wobec polskości, korzysta z pierwszej okazji do zarobku, sprzedaje ziemię Niemcom i jedzie sobie precz. Osiedle niemieckich kolonistów znajduje się w pobliżu gruntów Ślimaka. Rodzina Hamerów, osobnicy chciwi i brodaci, upatrzyli sobie należący do polskiego gospodarza pagórek – pragną postawić tam wiatrak. Prośbą i groźbą starają się przymusić Ślimaka do sprzedaży, dzielny Polak się opiera, opiera i w końcu wygrywa, Niemcy odchodzą, na końcu wszyscy tańczą poloneza i polkę (w mojej niedoskonałej pamięci, oczywiście). 

W pewnym stopniu była to prawda. Trzeba przyznać, że podczas ostatniej lektury miałam w pewnej chwili wrażenie, że wszystko zdąża do rozwiązania przypominającego klasyczną tragedię i końcowy happy end – jeśli można tak to nazwać – wyskakuje trochę ni przypiął, ni przyłatał. Jeśli jednak wczytamy się w tekst, widać że akcenty nie są wcale rozłożone w  oczywisty sposób. I nie wszystko ogranicza się tylko do opisu ziemiańsko-patriotycznych zmagań. Gdy po latach ponownie czytałam „Placówkę”, uderzyło mnie przede wszystkim w jak interesujący i zniuansowany sposób przedstawione są postaci. Tu nawet natura jest jeszcze jedną – i to jak ważną – bohaterką opowieści. Drzewa, wróble, a ponadto ziemia, główny przedmiot podchodów i bojów - przemawiają do głównego bohatera, zadając mu pytania o najważniejsze kwestie.

Ot, na pozór wydaje się, że bohaterowie tej powieści to zbiór „prusowskich”, karykaturalnych stereotypów. Ślimak to typowy chłopek-roztropek, który od czasu do czasu grozi żonie batem, ale jednocześnie nie potrafi bez niej podjąć żadnej decyzji. Beczka śmiechu. Jego synowie to także postaci, które jakby skądś znamy: starszy Jędrek to chuligan, nie stroniący od bójek (za co wyląduje w końcu w areszcie); jego brat Stasiek, to wrażliwe, „inne” dziecko, w dodatku chore (kolejny Antek, czy Janko Muzykant) - jego los na wsi nie będzie łatwy. Potem mamy Maćka Owczarza – wcielenie mądrości ludowej, pijaczkę Sobieską i głupią Zośkę – podobne typy często opisywano w powieściach naturalistycznych, chcąc przedstawić wpływ tego różnego rodzaju społecznych i zdrowotnych problemów na ludzkie losy. Tutaj jednak wszystkie postaci to ludzie z krwi i kości, mające przeszłość i – stosowne do ich miary – aspiracje na przyszłość. Wszystkie też odegrają swoją fabularną rolę.

No właśnie, fabuła... Tu też nie wszystko okazuje się takie proste, nie ma -przynajmniej do pewnego momentu – czarno-białego podziału na dobro i zło. Ślimak i jego rodzina od początku nie lubią obcych i boją się ich. Podejrzany jest dla nich i szwagier dziedzica, człowiek o rzekomo „demokratycznych” poglądach, ludzie najęci do budowy kolei, i oczywiście niemieccy koloniści. Wkrótce okazuje się jednak, że i od obcych można się czegoś nauczyć. Ślimak wkrótce zaczyna podziwiać pracowitość nowych sąsiadów, ich umiejętność organizacji i to, że – w większości przypadków – są wobec siebie bardzo solidarni. To bakałarzowi z niemieckiej osady rodzina Ślimaków zawdzięcza, że ich Jędrek nauczył się chociaż trochę czytać. To właśnie koloniści przybędą z pomocą, kiedy Ślimakowi zacznie się palić dom, gospodarstwo i cały dobytek...

Tak, wiem, że czasy i okoliczności historyczne niezbyt sprzyjały zakończeniu w stylu „porozumienie między narodami Europy ponad wszystko”, ale cóż...

Jak w tym wszystkim wyglądają polscy sąsiedzi Ślimaków? Tak sobie. Lokalni włościanie siedzą u siebie bacząc pilnie, czy aby komuś w okolicy nie wiedzie zbyt dobrze. Ślimakowi udało się drożej sprzedać kurczęta, które kupił po złotówce? To z niego wielki pan kupiec, już nie jest jednym z nas! Nieopatrznie zdjął czapkę, kiedy Niemcy modlili się w pobliżu? Niechrześcijanin, trzeba mu pogrozić! Pomógł Niemcom, kiedy (polscy) złodzieje ukradli im świnię? No to szajka przyjdzie teraz po jego konie! Ukradli mu w końcu te konie? Nie przemówić mu do rozsądku, gdy oszalały z wściekłości i żalu, pośrednio doprowadza do śmierci Maćka i sieroty, którą parobek się opiekuje, przyglądać się z daleka. Matka zmarłego dziecka podkłada ogień pod obejście Ślimaka, umiera mu żona i co tam jeszcze? Ha, ha, niech tam sobie siedzi sam jeden, na zgliszczach!

A może mu jednak po chrześcijańsku wybaczyć? No... może, ale dopiero, gdy ożeni się z kobietą niejako „wskazaną” przez wiejską społeczność, reprezentowaną przez wójta i bogatego gospodarza.

Nie byle którą, rzecz jasna... jej pola sąsiadują z ziemią Ślimaka, na którą taką chrapkę mieli Hamerowie...

I tak to zostało... we wsi właściwie nic się nie zmieniło. Niemców jak nie było, tak nie ma... Ślimak był w miarę zamożny, teraz jest jeszcze bogatszy... miał żonę i znowu ma żonę. Lubił odpoczywać po pracy pod drzewkiem, i nadal może to robić. Od czasu do czasu zastanawia się, czemu jego druga żona jest taką sekutnicą i dlaczego 'wojna' z Niemcami kosztowała go śmierć najbliższych osób. Dobre pytania. Może nie ma takiej wojny, która mogłaby się toczyć bezkrwawo. Oczywiście, domyślam się, że dla Prusa i współczesnych mu czytelników, było jasne, z kim Ślimak tę wojnę prowadził... Czytając obecnie, zastanawiałam się, czy nie walczył też trochę ze sobą... i swoimi rodakami.